1919 yılında 23 yaşındayken St. Petersburg Fizik Mühendisliği Enstitüsü'nde yer alan elektronik osilatör laboratuvarında gazların yoğunluğunu ölçecek bir gaz sayacı üzerinde çalışan bilim adamı Leon Theremin, bu aracı raslantısal bir şekilde keşfetmiş. Ellerini sayaca yaklaştırdığında daha yoğun, uzaklaştırdığında daha zayıf sesler işittiğini fark etmiş. Aletle oynarken laboratuvardaki asistanlar ve müdürü etrafına toplanıp "Bu muhteşem!" diyerek etrafına toplanmışlar. Keşfini 1922'de Kremlin Sarayı'nda Lenin'e tanıtmış ve ürettiği ilk prototiplerden birisini ona hediye etmiş. O dönemin Sovyet Rusyası'nda fazla bir heyecan yaratmamış bu enstrüman ama Petrograd Filarmoni Orkestrası'nın konserlerinde ilk kez halk ile buluşmuş. Lenin'in Sovyet bilim insanlarının gösterdiği ilerlemeyi dünyaya duyurma isteği sonucunda Leon Theremin de 1927'de uluslararası bir tanıtım turuna davet edilmiş. Berlin, Paris ve Londra'da verdiği derslerden birinde Albert Einstein da theremin ile tanışınca, bu keşfi "ilkel insanın yayla ilk kez ses çıkarması kadar önemli bir adım" olarak tanımlamış. Enstrüman, 1928'de Amerika'da ilk kez denenmiş. Carnegie Hall ve Metropolitan Opera gibi prestijli salonlarda çalındığında insanlar gördükleri performans karşısında epey afallamış; "Theremin 500 yıl önce yaşayıp bunu yapsaydı, büyücü olduğu düşünülerek yakılabilirdi," diyen eleştirmenler olmuş. Gerçekte o dönemde bir KGB ajanı olduğunu bilselerdi başı yine belaya girebilirdi şüphesiz.
1960'larda Captain Beefheart gibi grupların kullanmasıyla gündeme gelen theremini kendin-yap tarzı bir setle evinin garajında üretip ilk çıkışını yapansa Moogfest'e adını veren Robert Moog'dan başkası değildi. Bugün Moog fabrikasının en çok satılan ürünü de bu özel thereminler.
İki anten etrafındaki elektromanyetik alanda ellerinizi oynatarak farklı sesler çıkarmayı sağlayan thereminin ilk dönem elektronik enstrüman olarak ortaya çıkış hikayesi kısaca böyle. O günden bugüne elbette bu uzaylı aletin büyüsüne kapılan birçok kişi oldu ama bugün bile ana akımda bilinen bir enstrüman değil. Bunun nedenlerini ve thereminin sırlarını röportaj sayesinde Dorit Chrysler'a sorma olanağı buldum. Bu ismi henüz duymadıysanız ama deneysel seslere meraklıysanız çalışmalarını bulup dinlemenizi öneririm. Kendisi fantastik bir theremin yıldızı! Paper Magazine Chrysler'ı tarif etmek için, "Marianne Faithfull ve Nikola Tesla'nın aşk birlikteliğinden doğan bir çocuğu hayal edin, dadı rolünde Jane Birkin, şımarık Girl Scout lideri olarak Björk'ü düşleyin," diye tarif ediyor. 7 yaşında Avusturya Opera House Graz'da ilk profesyonel vokalist deneyimini yaşamış, 13 yaşında kendi rock grubunu kurmuş, 18 yaşında müzik üzerine yüksek lisans eğitimi almaya başlamış bir dehadan söz ediyoruz!
"THEREMİN ÇALMAK MÜTHİŞ FİZİKSEL KONTROL GEREKTİRİR"
Klasik enstrümanları çalmayı seviyordum ama thereminin sağladığı ifade gücünü onlarda bulamadım. Bunun yanı sıra, kendimi zorlamayı da severim.
Bu şahane ve tuhaf enstrümana karşı ilginiz nasıl gelişti?
İlk bakışta kontrol edilemez göründü; tutubileceğim herhangi bir yeri yoktu ve alçalıp yükselen melodiler çalmak konusunda durum umutsuz gibiydi. Bu enstrümanı çalma yöntemi sıradışı ve müthiş bir fiziksel kontrol gerektiriyor ama sonuçta thereminin sahip olduğu ses çeşitliliği ve ifade gücü beni daima büyülüyor.
Bir enstrümanda sizi en çok çeken özelliğin bu olduğunu söyleyebilir miyiz?
Temel olarak çıkardığı sound önemli. Daima yeni etkileyici seslerin arayışı içindeyim. Thereminde soyut bir yaratma süreci söz konusu ve içinde bulunulan duygusal atmosferi sesle çok ince bir şekilde yansıtma gücü var.
Diğer enstrümanlar için de bunu söyleyen olabilir. Thereminde var olan ama bir mekanik enstrümanda olmayan şey ne?
Hareket özgürlüğü ve bedeninizin sound yaratan en ufak hareketinin hissedilebilir etkisi. Benim için theremin bir ses gibi; çok kişisel bir rengi var. Thereminin sesini dinleyerek çalanın kim olduğunu söyleyebilirim.
"BEDENİMİ BİR ENSTRÜMAN GİBİ GÖRÜYORUM"
Theremin enstrümanını keşfeden Leon Theremin, "Orkestra şefi gibi mekanik enerji kullanmadan çeşitli sesler yaratabilecek bir enstrüman geliştirdim," demişti. Çıkardığı sesleri duyduğunuz ama ona dokunamadığınız theremini çalarken siz bir orkestra şefi gibi hissediyor musunuz?Hayır, öyle hissetmiyorum ama bedenimi sesleri duyulabilir bir seviyede ileten bir enstrüman gibi görüyorum. KidCoolThereminSchool'da özellikle öğrencileri dinamikler konusunda alışılmışın dışındaki yollara kanalize etme işi çok hoşuma gidiyor. Çoğunlukla dizlerimin üzerinde çökmüş bir haldeyken ellerim havada hızlıca dönüyor o sırada.
Besteci/Thereminist Rob Schwimmer'ın "Theremin çalmak, havada parmak boyası yapmak ya da hayaletlerle sevişmek gibi," dediğini okumuştum. Sizin bunu anlatmak için kullanacağınız metafor ne olurdu?
Theremin pek çok metafora ilham verebilir. Birisi bir müzisyeni theremin çalarken ilk kez gördüğünde Houdini etkisinden söz ederse bu hoşuma gidiyor. Ayrıca Charlie Hobbs'un "Theremin çalmak kelebekleri gıdıklamak gibi" sözünü de seviyorum.
"BİR GÜN ANA AKIMA GİRECEK"
Böyle bir enstrüman neden bu kadar az biliniyor? Ana akımda daha çok insana hitap edemez mi?Geleneksel ses üretim aletlerine kıyasla yeni bir enstrüman. Tam bir kapasite ile kullanılması için gelecek kuşakların daha fazla zaman harcaması gerekecek. Bu nedenle KidCoolThereminSchool ve NY Theremin Derneği'ndeki derslere ilginin fazla olması beni mutlu ediyor. Daha önce hiç bu kadar çok theremin çalan müzisyen olmamıştı. Gelişen bir akım gibi. Hiç şüphem yok ki, theremin soundu sonunda ana akıma da girecek. NY'da farklı tarzdan ve dünyadan pek çok theremin çalan insan tanıyorum. Onları bir araya getirip fikir ve ilham alışverişinde bulunmalarını sağlamak için NY Theremin Derneği'ni kurduk. Böyle bir topluluk kurulduğunda, bu bir akıma dönüşebiliyor.
1930'larda ve 40'larda theremin klasik müzik ve duygusal pop şarkılarıyla anılıyordu. Oysa günümüzde daha çok korku filmlerindeki tuhaf seslerle anılır oldu. Bunun nedeni ne? Theremin ile ürkütücü sesler çıkarmak daha kolay olduğu için mi acaba?
Theremin ile ürkütücü sesler çıkarmak hem en popüler yol hem de başarması en kolay yöntem. Bence theremini en iyi şekilde kullanma yöntemi henüz bulunmadı; bunu bulmak için birkaç bestecinin daha üzerine gitmesi gerekiyor. Bence theremin ile yaratılan armonileri 10 ya da 20 kere ahenkli bir şekilde üst üste bindirmek, başka hiçbir enstrümanla başarılamayacak kadar özgün ve nefes kesici ses manzaraları yaratıyor.
Theremin öğrencileri arasında okulu bırakma oranının yüksek olduğunu okumuştum. Gerçekten theremin çalmak zor mu? Yeni bir theremin öğrencisine neler önerirsiniz?
Theremin çalmak çok zor değil. Bu bir keman da olsa, geniş bir ses aralığı içinde çalmak istiyorsanız pratik yapmanız lazım. Gözlerinizi kapayın ve sevdiğiniz şarkının eşliğinde çalın. Kendinize zaman tanıyın. Theremin kendi tarzınızı bulmanız için size diğer enstrümanlardan daha çok olanak sunar; tekniğin yanı sıra repertuvar tercihleriyle oynayarak kulaklarınıza güvenin ve vizyonunuzu takip edin. Bazı insanlar alışılmadık tekniği dolayısıyla theremin çalmanın diğer enstrümanlardan daha kolay olduğunu sanıyor ama neden öyle olsun ki? Gitar çalmak istiyorsanız da pratik yapmak zorundasınız. Theremini loop ve efektlerle kullanmak istiyorsanız, keşif yapın, deneyin, bunda da sorun yok!
"90 YAŞIMDA DA ÇALABİLECEĞİM ENSTRÜMANI BULDUM"
Clara Rockmore, kendisini theremine adamış efsane bir müzisyendi. Üzerinizde etkisi oldu mu?Clara Rockmore, bana göre, hayatını tek bir enstrümana adamanın tüm tarzları içeren bir repertuvara sahip olmayı sağlayabileceğini ve bunun hem zorlayıcı hem de ödüllendirici bir yol olabileceğini gösterdi. Onu ilk gördüğümde bir rock grubunda gitar çalıyordum. Sonunda doksan yaşımda da çalabileceğim bir şey bulduğumu düşünmüştüm. Yaşlandıkça bedenimde artacak titreme de daha iyi bir ses elde etmeme yarayacaktı! Clara, bu enstrümanın standartlarını çok yukarı çekti ve aynı zamanda ona thereminin çok ihtiyaç duyduğu glam etkisini de yansıttı. Şükürler olsun ki Clara gibi bir yetenek yaşadı!
Vokalist, gitarist, klavyeci, prodüktör ve ses mühendisi olarak da zengin bir kariyeriniz var. Solo çalışmalarınız elektro-pop'tan filmler için ses manzaralarına kadar uzanıyor. Böyle yoğun bir çalışma atmosferinde gelecek projeleriniz neler?
Sonbaharda New York'ta Suzanne Ciani'den esinlenen ve analog elektronik müzikteki öncü kadınların katılacağı "Dame Electric" adlı bir festivalin küratörlüğünü yürütüyorum. Bir film müziği ve kendi gelecek albümüm üzerinde çalışıyorum ama öğretmenlik ve konserler de olunca zaman yetmiyor. Bu yıl yine Japonya'ya gideceğim ve KidCoolThereminSchool'un Paris ve Detroit'te büyük projeleri olacak. Ayrıca çocukların theremin çalışmaları için müfredat programı üzerinde çalışıyorum. Bir de günümüzün theremin sanatçıları hakkında bir belgesel de hazırlık aşamasında.
Analog vs. dijital tartışmasında nerede duruyorsunuz?
Analog! Nokta.
4 YAŞINDA KRAFTWERK PARÇASI ÇALMAK!
Bugüne kadar çok sayıda yetenekli prodüktör ve müzisyenle çalıştınız. Bir işbirliği yapmadan önce o kişi ya da grupta hangi özelliğin olmasına dikkat ediyorsunuz?Thereminin o işbirliğinin bir parçası olup olamayacağına bakıyorum. Bazen bu çalışmalar sırasında çekinerek bilmediğim bir yere doğru gidiyorum ama sonunda kazancımız büyük oluyor; bu nedenle hepsini hevesle benimsemeye çalışıyorum. Diğer müzisyenlerden öğrenecek çok şey var.
"Bu harika bir theremin soundu; parçası olduğum için gururluyum!" dediğiniz favori albümler var mı?
Scientology hakkındaki HBO belgeseli "Going Clear" için çaldığım besteyi çok seviyorum. Şarkının adı "The Death of Ron L. Hubbard".
Son olarak Moogfest'te yapacağınız atölye çalışmaları ve performans hakkında biraz bilgi alabilir miyiz?
Detroit'ten çıkan elektronik ikili ADULT grubuna film gösterimi sırasında canlı soundtrack performansında eşlik etmekten dolayı çok heyecanlıyım. Ayrıca sahnede DJ Lance Rock'a katılıp theremin kompozisyonları çalmak da müthiş!
Ek olarak Moogfest'te her gün Charlie Hobbs ile birlikte KidCoolThereminSchool atölyelerinde çocuklara ve yetişkinlere yıllardır hazırladığım müfredat üzerinden eğitim vermek de heyecan verici. Moog theremini çocukların ve yetişkinlerin hızlı sonuçlar alıp, orkestral performanslara hazırlanmasını sağlıyor ki bu daha önce teknik olarak imkansızdı. 4 yaşındaki çocuklar bir theremin orkestrasında bir Kraftwerk parçasını çaldığında sevinçten kalbim duracak gibi oluyor. Çocukken bunu yapabilmeyi çok isterdim. Ama en azından şimdi yeni kuşak elektronik müzisyenlerin yetişmesine yardım ediyorum.
(Fotoğraflar ve Moogfest performans videosu bana aittir.)
